Ιστορία-Παράδοση

ΑΡΝΑΙΑ

Ιστορική διαδρομή

Μοναδική πηγή για την Αρναία της αρχαιότητας είναι ο Θουκυδίδης , που αναφέρει ότι ο στρατηγός Βρασίδας, κατευθυνόμενος με τον στρατό του από την Ακανθο προς την Αμφίπολη, αναχώρησε από την πόλη Αρναί. «΄Επί ταύτην (τήν ΄Αμφίπολιν) ουν ο Βρασίδας άρας εξ’ ΄Αρνών της Χαλκιδικής επορεύετο τω στρατώ και αφικόμενος περί δείλην επί τον Αυλώνα και Βορμίσκον» (Θουκυδίδης IV,103). Λαμβάνοντας υπόψιν την πορεία του στρατηγού αλλά και ερείπια αρχαίων τειχών, κεραμοσκεπών τάφων και πλήθους οστράκων, υποθέτουμε ότι η θέση της αρχαίας πόλης Αρναί βρισκόταν στα βόρεια του λόφου του Προφήτη Ηλία. Κατά μία άλλη εκδοχή γύρω από το ύψωμα αυτό βρισκόταν η αρχαία πόλη Αυγαία και ο λόφος του Αη-Λια ήταν η ακρόπολή της. Πιθανολογείται ότι η πόλη Αρναί ήταν αποικία των Ανδρίων, εφ’όσον στην ΄Ανδρο υπήρχε πόλη που ονομαζόταν ΄Αρνη μετά τους Περσικούς πολέμους. Είναι τελείως άγνωστα ο χρόνος και τα αίτια καταστροφής των Αρνών. Πιθανόν να ήταν μία από τις 32 πόλεις της Ολυνθιακής Ομοσπονδίας που κατέστρεψε ο βασιλιάς της Μακεδονίας Φίλιππος ο Β΄. Μετά την καταστροφή των Αρνών, η ίδια τοποθεσία δεν φαίνεται να ξανακατοικήθηκε.

Στο τέλος του 15^ου αιώνα δημιουργείται στον τόπο ένας μεγάλος οικισμός η Λιαρίγκοβη ή Λιαρίγκοβα, -ελληνοσλαβική λέξη που πιθανόν σημαίνει σωρό κόπρου από τις λέξεις λιέρα (κόπρος) και γκοβνή (σωρός), επειδή η πεδιάδα ήταν τόπος βοσκής ζώων της μονής Κωνσταμονίτου. Η επικρατέστερη εκδοχή αποδίδει την ίδρυσή της σε εργάτες που προέρχονταν από τους γύρω οικισμούς και από άλλες περιοχές της Ελλάδας και της Βουλγαρίας, οι οποίοι και εγκαταστάθηκαν στο μετόχι της μονής Κωνσταμονίτου.

Κατά την προεπαναστατική περίοδο, η Λιαρίγκοβη είναι μια από τις 12 κοινότητες που αποτελούν τα Μαντεμοχώρια: Γαλάτιστα, Βάβδος, Ραβνά , Πετροκέρασα, Σταυρός, Βαρβάρα, Λιαρίγκοβη, Νοβοσέλο (Νεοχώρι), Μαχαλάς (Στάγειρα), ΄Ισβορος (Στρατονίκη), Χωρούδα, Ρεβενίκια (Μ. Παναγιά) και Ιερισσός, οι κάτοικοι των οποίων εργάζονταν ως μεταλλωρύχοι στα μεταλλεία Ολυμπιάδας-Στρατωνίου και στη συνέχεια τα εκμεταλλεύονταν οι ίδιοι κοινοτικά.

Η Πύλη το 1775 δέχτηκε να εμπιστευτεί την εκμετάλλευση των μεταλλείων στα Μαντεμοχώρια, τα οποία οργανώθηκαν σε συνεταιρισμό, με την υποχρέωση να της παραχωρούν ένα μέρος από την παραγωγή τους. Η Αρναία την προεπαναστατική αυτή εποχή ήταν η μεγαλύτερη κωμόπολη των Μαντεμοχωρίων. Ο Γάλλος πρόξενος της Θεσσαλονίκης Cousinéry δίνει αρκετές πληροφορίες για τις συνθήκες ζωής των κατοίκων στο τέλος του 18^ου και αρχές του 19^ου αιώνα, αναφέροντας ιδιαίτερα για την Αρναία ότι ήταν η πρωτεύουσα της Ομοσπονδίας, ένα μεγάλο χωριό με 400 σπίτια.

Ως το 1805 τα χωριά της Ομοσπονδίας εξαρτιόταν άμεσα από την Κωνσταντινούπολη. Από το 1805 ως το 1819 εξαρτιόταν από τον Μπέη των Σερρών και από το 1819 ως το 1821 , όταν ξέσπασε και στη Χαλκιδική η Επανάσταση και πάλι από την Κωνσταντινούπολη. Η Αρναία ήταν τότε ένα από τα 42 χωριά που κάηκαν από τον Μπαϊράμ – πασά.

Μετά την καταστροφή της οι κάτοικοι της Λιαρίγκοβης που επέστρεψαν άρχισαν πάλι να χτίζουν το καμένο χωριό τους. Το 1854, όταν έγινε η επανάσταση του Τσάμη στην Χαλκιδική, τα Μαντεμοχώρια δεν υπέστησαν καμία νέα καταστροφή από τους Τούρκους.

Κατά τα χρόνια του Μακεδονικού Αγώνα η Αρναία και η περιοχή της δεν γνώρισαν σλαβική προπαγάνδα, γεγονός που δεν τους απέτρεψε να σχηματίσουν Επιτροπή ΄Αμυνας με καθοδήγηση του Προξενείου Θεσσαλονίκης.

Στις 2 Νοεμβρίου 1912 ελευθερώθηκε από τους Τούρκους. Μέχρι το 1928 το επίσημο όνομα του χωριού ήταν Λιαρίγκοβα. Η επιτροπή μετονομασίας χωριών, έχοντας υπόψη της τις δύο εκδοχές, ότι δηλαδή πιθανόν να ήταν χτισμένες κοντά σ’ αυτήν οι αρχαίες πόλεις Αρναί και Αυγαία, μετονόμασε την κωμόπολη σε Αρναία , ενώνοντας την συλλαβή Αρν- των Αρνών με την κατάληξη –αία της Αυγαίας.

Πριν την Επανάσταση του 1821, αλλά και μετά , οι κύριες ασχολίες των κατοίκων, εκτός από τα μεταλλεία, ήταν η γεωργία, η κτηνοτροφία, η μελισσοκομία, η ύφανση χαλιών και το εμπόριο ξυλείας και ζώων. Γύρω στο 1932 η Αρναία ήταν το πιο μεγάλο χωριό της Βόρειας Χαλκιδικής με 3000 κατοίκους. Την εποχή αυτή οι κάτοικοι είναι κυρίως μελισσοτρόφοι, ξυλουργοί, κατασκευαστές παπουτσιών και έμποροι.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική - ΑΡΝΑΙΑ (Εκδοτικός Οίκος Μέλισσα)
Όρος Χολομώντας Χαλκιδικής ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε
Χαλκιδική (Εκδόσεις Ζαρζώνη)

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Παλιό σχολείο

Κτίστηκε το 1871 στην Πλατεία «Χοροστάσι» της Αρναίας. Είναι το παλιότερο και πιο καλοκτισμένο διδακτήριο του 19ου αιώνα στη Χαλκιδική. Η τοιχοδομία του ακολουθεί την τεχνική που συνηθιζόταν στο Άγιο Όρος. Δίπλα στο σχολείο είναι κτισμένο το καμπαναριό της εκκλησίας. Σήμερα στεγάζει το Δημαρχείο του δήμου.

Ναός Αγίου Στεφάνου

Κτίστηκε το 1812 και κάηκε το 1821 στην επανάσταση. Όταν οι κάτοικοι επέστρεψαν, βρήκαν μόνο τους τοίχους του ναού όρθιους. Ο ναός επισκευάστηκε και το οικοδόμημα είναι τρίκλιτη βασιλική διαστάσεων 41,20Χ19,50 μέτρα. Κάηκε για δεύτερη φορά το Σεπτέμβριο του 2005. Οι κατά καιρούς επεμβάσεις αλλοίωσαν εντελώς την αρχική του μορφή. Μετά την καταστροφή από την πυρκαγιά του 2005, η αρχαιολογία με ανασκαφές της αποκάλυψε πολλά σημαντικά ευρήματα, που χρονολογούνται από τον 13^ο αιώνα. Στη συνέχεια αποκαλύφτηκαν τα θεμέλια των προϋπαρχόντων ναών:

Η Πρωτοχριστιανική (6^ος αιώνας)
Πρώιμη βυζαντινή
Βυζαντινή (14^ος αιώνας)
Πρώιμη του σημερινού ναού

Αυτά τα ευρήματα δίνουν την δυνατότητα να μελετηθεί περαιτέρω η ιστορία της περιοχής και να βρεθούν απαντήσεις για τον πολιτισμό που αναπτύχθηκε στον τόπο αυτό.

Ναός Αγίων Αναργύρων

Στο χώρο του ναού μέχρι το 1912 που απελευθερώθηκε η περιοχή από τους Τούρκους υπήρχε φυλακή. Οι κάτοικοι στο σημείο αυτό βρήκαν την εικόνα των Αγίων Αναργύρων. Το 1919 άρχισε να κτίζεται ο ναός με σχέδια του περίφημου αρχιτέκτονα Ορλάνδου. Ο ρυθμός του είναι σταυροειδής με τρούλο με εμφανή αναγεννησιακά στοιχεία.

Καμπαναριό

Κτίστηκε πλάι στο δημοτικό σχολείο το 1889. Η τοιχοδομή του είναι από πέτρες και βήσαλα κατά διαζώματα. Στο καμπαναριό αυτό, όταν ελευθερώθηκε η Αρναία από τους Τούρκους , κρέμασαν ένα ιστορικό ρολόι που οι Τούρκοι είχαν μεταφέρει στο χωριό Τεπαλήδες, όταν έκαψαν την Λιαρίγκοβη το 1821.

Αρχοντικό της Αρναίας - Γιατράδικο

Πρόκειται για ένα μεγάλο διώροφο κτίσμα των αρχών του 19ου αιώνα ή ίσως του δευτέρου μισού του18ου. Είναι μοναδικό στο είδος του στην Χαλκιδική. Η κάτοψή του έχει σχήμα Π, τα ανοίγματα στο ισόγειο είναι ελάχιστα και οι ξυλοκατασκευές του ανωγείου είναι δουλεμένες με καλαισθησία. Πιθανώς πρόκειται για έργο μαστόρων που ήρθαν από την ΄Ηπειρο. Σήμερα στεγάζει το λαογραφικό Μουσείο της Αρναίας.

Δημοτικό Σχολείο Αρναίας

Πετρόκτιστο διώροφο κτίριο στα νοτιοανατολικά όρια της Αρναίας με μεγάλη αυλή. Το κτίριο κτίστηκε το 1930. Φιλοξένησε το Ημιγυμνάσιο καθώς και το Γυμνάσιο Αρναίας μέχρι το 1963. Σήμερα στεγάζεται το Δημοτικό Σχολείο Αρναίας.

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

Υφαντική

Η υφαντική τέχνη είναι από τις πρώτες τέχνες στην ιστορία του ανθρώπου, που εξυπηρέτησε βασικές ανάγκες της ζωής του και απεικόνισε με τον καλύτερο τρόπο την φαντασία, την καλαισθησία, τη χαρά της δημιουργίας αλλά και την παράδοση του υφαντή κάθε τόπου.

Η Αρναία γνώρισε μεγάλη οικονομική ακμή κατά το παρελθόν ως κέντρο υφαντικής. Για αιώνες η υφαντική ήταν η κύρια και απαραίτητη απασχόληση των γυναικών μέσα στο σπίτι. Στο βιβλίο του Γάλλου Προξένου της Θεσσαλονίκης Cousinéry «Ένα ταξίδι στη Χαλκιδική στα 1793» αναφέρεται το εξής: “ Η ευμάρεια μέσα στην οποία ζουν οι κάτοικοι της Λιαρίγκοβης δεν προέρχεται μόνο από την καλλιέργεια των αγρών τους. Κατασκευάζουν τάπητες (κιλίμια), για τους οποίους χρησιμοποιούν το μαλλί του τόπου. Όλες σχεδόν οι οικογένειες ασχολούνται με την εργασία αυτή και τα προϊόντα της βιοτεχνίας πωλούνται ως την Ρωμυλία και ιδίως στo Μοναστήρι.’’

Η παράδοση λέει πως στο Κάστρο της Ωριάς , που ιστορικά τοποθετείται στον Αη-Λια, η Βασιλοπούλα ύφαινε με χρυσή κλωστή και χρυσή σαΐτα στο χρυσό αργαλειό, θαμμένο ακόμα στις στοές του κάστρου. Τα σχέδια των υφαντών στην αρχή ήταν απλά. Ήλιοι ψαλιδωτοί, άστρα, δέντρα, ζώα, γλάστρες. Αργότερα εμφανίζεται έντονη και επιβλητική η παρουσία του Αγίου ΄Ορους, στοιχεία από την μυθολογία, την Ιστορία ή τη ζωή του χωριού. Τα κιλίμια, οι πλαγκέτες, τα σανιδωτά, τα θυρωτά από μετάξι και οι περίφημες καλλιγραφικές πάντες ήταν οι συνηθέστερες μορφές των υφαντών που όχι μόνο έντυναν τα σπίτια αλλά και διοχετεύονταν στο εμπόριο.

Πρώτες ύλες των υφαντών ήταν το μαλλί, εφόσον η κύρια ασχολία των κατοίκων ήταν η κτηνοτροφία, αλλά και το βαμβάκι. Ειδικοί τεχνίτες, οι στιβαχτάρηδες έφερναν το βαμβάκι, το στίβαζαν ενώ οι γυναίκες έκλωθαν στη ρόκα στιμόνι για τα χαλιά και τις πάντες. Σε μικρότερο βαθμό δούλευαν και το μετάξι, από τον μεταξόσπορο ως το κουκούλι και την μεταξωτή κλωστή, βροχό όπως το έλεγαν.

Σύγχρονες υφάνσιμες ύλες είναι οι τεχνητές που περιλαμβάνουν προϊόντα κατεργασίας της κυτταρίνης, όπως το ραιγιόν, το ασετάτ κλπ καθώς και οι συνθετικές ίνες που η χρήση τους επικράτησε λόγω των πλεονεκτημάτων που παρουσιάζουν.

Ανάλογα με την κατηγορία της υφάνσιμης ίνας χρησιμοποιείται το κατάλληλο χρώμα ή η ανάλογη τεχνική βαφής.

Πολύ σημαντικό ρόλο έπαιξαν και τα ανεξίτηλα χρώματα, κύριος προμηθευτής των οποίων ήταν η ίδια η φύση. Κρεμμυδόφλουδα, ριζάρι, συκόφυλλα, σούκο, δηλαδή το βρώμικο νερό του μαλλιού, φυτά, ζώα και ορυκτά της γύρω περιοχής με κατάλληλες τεχνικές έδιναν μεγάλη ποικιλία χρωμάτων.

Τα τελευταία χρόνια επικράτησαν τα συνθετικά χρώματα που κατατάσσονται σε περισσότερο από 140 ομάδες ανάλογα με τη χημική σύνθεση και την τεχνική εφαρμογή τους.

Η σειρά των διαδοχικών εργασιών για τα υφαντά ήταν:

Πλύσιμο του μαλλιού στους λάκκους.
Λανάρισμα του μαλλιού με το συρμάτινο λανάρι φτιαγμένο από τον αρνιώτη λαναρά(αραίωμα και τεμάχισμα του μαλλιού το οποίο περιστρέφεται με το λανάρι και δημιουργεί γύρους).
Γνέσιμο με τα τσικρίκια και τη ρόκα(οι γύροι του μαλλιού περιτυλίσσονται στη ρόκα και κλώθονται με το αδράχτι)
Το τελευταίο και δυσκολότερο μέρος αυτής της μακριάς διαδικασίας ήταν η ύφανση στον “καθούμενο” ξύλινο αργαλειό, που έδινε υφασμένο πανί απλό, πλουμισμένο ή χρωματιστό.

Το υψηλό κόστος των χειροποίητων, η έλλειψη εργατικού δυναμικού που άρχισε να εμφανίζεται από την δεκαετία του 1970 λόγω της μετανάστευσης , η μείωση του αριθμού των παιδιών της οικογένειας, η νοοτροπία των γονέων να θέλουν τα παιδιά τους να σπουδάσουν, η βελτίωση των όρων διαβίωσης, η στροφή προς άλλα επαγγέλματα ίσως αποδοτικότερα, είναι οι κυριότεροι λόγοι που ο κλάδος της υφαντικής τέχνης γνωρίζει την παρακμή στις μέρες μας.

Η λαϊκή έκφραση «το υφαντό ντύνει τον Αρνιώτη από τη γέννα ως τη γούρνα» απεικονίζει ξεκάθαρα το ρόλο της υφαντικής τέχνης στη ζωή της Αρναίας και η διάθεση της λαϊκής μούσας διαφαίνεται στο τραγούδι:

Τιμή μεγάλη και τρανή

που ’ναι ο αργαλειός στο σπίτι

το κάθε δόντι τ’ αργαλειού

θ’ αξίζει μαργαρίτη.

Μαλαματένιο τ’ αργαλειό

και φίλντισι το χτένι

και μια κοπέλα λυγερή

που τραγουδάει και υφαίνει

Το κέντημα είναι γλέντημα

κι η ρόκα είναι σεργιάνι

μα ο αργαλειός είναι σκλαβιά

σκλαβιά πολύ μεγάλη.

Μελισσοκομία

Η μελισσοκομία είναι αρκετά ανεπτυγμένη στη Χαλκιδική. Η Αρναία είναι γνωστή από παλιότερα για τα μελισσοκομικά της προϊόντα.

Οι παλιοί «μελισσάδες», γνώστες της προγονικής τέχνης, κατασκεύαζαν μόνοι τους τις κυψέλες (κουφίνια) οι οποίες ήταν σαν καλάθια, αλλά και τα περισσότερα μελισσοκομικά εργαλεία.

Περιποιούνταν το μελίσσι φροντίζοντας για το χωρισμό (πολλαπλασιασμό) του, για τη νομή των μελισσών και φυσικά για την αφαίρεση (τρυγητός ή τρύγους) του μελιού.

Φρόντιζαν να μετακομίζουν διαρκώς τις κυψέλες σε διάφορα μέρη ανάλογα με το χρόνο διάρκειας της νομής. Τόποι νομής είναι τα ορεινά μέρη όπου ανάλογα με την εποχή ανθοφορούν τα καρποφόρα δέντρα ή τα ρείκια και οι σουσούρες.

Για την αφαίρεση του μελιού από τις κηρήθρες χρησιμοποιούσαν την παλιά μέθοδο (στράγγισμα) κατά την οποία η σύνθλιψη των κηρηθρών μέσα στα καλάθια γινόταν με τα χέρια.

Από τα υπολείμματα των κηρηθρών μετά την έκθλιψη παρήγαγαν το κερί. Προϊόν των υπολειμμάτων της κηροποιΐας ήταν η μουντουβίνα (ρακί).

Τα ίδια προϊόντα συνεχίζουν και σήμερα να παράγουν οι μελισσοκόμοι.

Το μέλι της Αρναίας γνωστό για την εξαιρετική του ποιότητα πωλείται από τους παραγωγούς στην κεντρική πλατεία του χωριού αλλά και σε καταστήματα.

Οι σημερινοί μελισσοκόμοι έχουν εκσυγχρονίσει τη διαδικασία παραγωγής του μελιού και των άλλων προϊόντων, συνεχίζουν όμως να έχουν τη μελισσοκομία ως δευτερεύουσα απασχόληση για τη συμπλήρωση του ετήσιου εισοδήματός τους.